10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - DİVAN EDEBİYATINDA NESİR TÜRLERİ

MÜNŞEAT
Edebî anlatım şekliyle yazılan yazılara münşeat denir. Divan edebiyatında süslü nesirlere genel olarak inşa, inşaların toplandığı eserlere münşeat denmiştir.

TEZKİRE

Belli bir meslekte tanınmış kişilerin, özellikle de şairlerin hayatını, edebî kişiliğini anlatan, şiirlerinden örnekler veren eserlere tezkire adı verilir.

Türk edebiyatında şairler tezkiresi yaygındır, bunun ilk örneği de Alî Şir Nevai'nin 1491'de yazdığı şairler tezkiresi olan Mecalisü'n Nefâis adlı eseridir.

SEYAHATNAME

Gezilip görülen yerleri okura tanıtmak, okurda da bir gezme ve görme isteği uyandırmak amacıyla hazırlanan yazılardır. Gezilip görülen yerler çeşitli yönleriyle tanıtılır.

Gezi yazısının en meşhur örnekleri, Seyahatnâme (Evliya Çelebî), Mir'atü'l Memalik (Seydi Ali Reis), Cihannüma (Katip Çelebi), Mihmet-î Keşan (izzet Molla)'dır.

10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - TEKKE ŞİİRİ NAZIM TÜRLERİ

İLAHİ

1. Allah'ın varlığını, birliğini, yüceliğini övmek; Allah'a yalvarıp yakarmak, onun aşkıyla coşup yanmak, ona ulaşmada gösterilen çabayı anlatmak amacıyla yazılmış, belli bir makama göre okunan

dinî-tasavvufî halk şiiridir.

2. Aruz ölçüsüyle ve beyit birimiyle yazılan ilahilerin yanında, hecenin 7'li, 8'li ve 11'li kalıplarıyla ve dörtlük birimiyle yazılan çok sayıda ilahi örneği vardır.

3. İlahi türünün öncüsü ve en tanınmış ustası Yunus Emre'dir.

4. İlahi, Mevlevilerde ayin, Bektaşilerde nefes, Halvetilerde durak, Alevilerde deme adını alır.

NEFES

1. Bektaşi tarikatına bağlı şairlerin din ve tasavvufla ilgili konuları tarikatın bakış açısına ve dünya görüşüne göre işledikleri şiirlerdir.

2. Nefeslerde Vahdet-i Vücut felsefesi anlatılır. Ayrıca Hz. Muhammet ve Hz. Ali'yi övmek için yazılmış nefesler de vardır. 

3. Nükteli ve alaylı bir üslup, nefeslerde belirgin olarak görülür.

NUTUK

Tarikat ehli kişilerin (pirlerin ve mürşitlerin), tarikata yeni giren dervişlere öğüt vermek, tarikat kurallarını ve adabını öğretmek, tarikat derecelerini göstermek amacıyla söyledikleri şiirlerdir.

10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - DİNİ TASAVVUFİ HALK ŞİİRİ

1. Dinî-tasavvufî halk şiirinde asıl amaç sanat yapmak değil, din ve tasavvuf düşüncesini geniş halk kitleleri arasında yaymaktır.

2. Şairleri çoğunlukla tarikatlarda yetişmiş şeyh ve dervişlerdir. 12. yüzyılda Ahmet Yesevi tarafından başlatılan tekke edebiyatı, Anadolu'da 13. yüzyıldan itibaren yaygınlık kazanmıştır.

3. Halk edebiyatı nazım biçimlerini kullanmaya devam etmişlerdir. Dörtlük birimiyle söylenen şiirlerde genellikle hece ölçüsü kullanılmıştır. Aruz ölçüsüyle yazılan şiirler azdır.

4. Şiirlerin çoğunluğu belli bir ezgiyle söylenir.

5. Dili, âşık edebiyatına göre biraz daha ağırdır, çünkü din ve tasavvufla ilgili terimlere yer verilmiştir.

6. Allah sevgisi, doğruluk, ibadet, dünyanın gelip geçiciliği, Allah'a ulaşma yolları, insana değer verme ve tasavvufla ilgili konular tekke şiirinin ana temalarını oluşturur.

10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - KOŞMA, SEMAİ, DESTAN

KOŞMA

1. Âşık edebiyatı nazım biçimlerinin en yaygın olanı ve en çok kullanılanıdır.

2. Hece ölçüsünün (6 + 5) duraklı ya da (4 + 4 + 3) duraklı 11'li kalıbıyla yazılır.

3. Dörtlük sayısı 3 ile 5-6 arasında değişir.

4. Son dörtlükte âşığın adı ya da mahlası (tapşırması) geçer.

5. Uyak düzeni birinci dörtlüğün dışında bütün dörtlüklerlerde aynıdır.

6. Koşmalarda genellikle duygu ağırlıklı (lirik) temalar işlenir. Aşk duygusu, üzüntü, acı, sevgiliye kavuşma isteği, ayrılıktan yakınma, doğayla ilgili kavramlar, talihten, kaderden yakınma, öğüt verme koşmaların temel konularını oluşturur.

Koşmaların konularına göre dört nazım türü vardır:

1. Güzelleme: Doğa ve genellikle aşk konusunun işlendiği, duygu ağırlıklı (lirik) koşmalardır.

2. Koçaklama: Kahramanlık ve savaş temalarının coşkulu bir tarzda dile getirildiği (epik) koşmalardır.

3. Taşlama: Toplumsal aksaklıkların, bozuk giden düzenin veya belli bir kişinin iğneli bir dille eleştirildiği koşmalardır. Divan edebiyatındaki hiciv türüyle konu yönünden benzerlik gösterir.

4. Ağıt: Sevilen ve tanınan bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getiren koşmalardır.

Âşıklar yakın çevrelerindeki insanların ölümüne de ağıt yakmışlardır. İslamiyetten önceki Türk şiirindeki sagu, divan edebiyatındaki mersiye, ağıtla aynı konuları işleyen türlerdir.

SEMAİ

1. Dörtlük biriminde olması, dörtlük sayısı ve uyak düzeni yönünden koşmaya benzer.

2. Koşmadan ayrılan iki özelliği vardır. Kendine özgü bir ezgiyle söylenir ve hecenin 8'li kalıbı kullanılır.

3. Semailerde de aşk, ayrılık, gurbet, doğa güzellikleri ve doğa sevgisi gibi konular işlenir.

DESTAN

1. Biçimsel olarak koşmaya benzer. 

2. Dörtlük birimiyle, genellikle 8'li veya 11'li hece ölçüsüyle ve özel bir ezgiyle söylenir.

3. Yaşamın içindeki herhangi bir olay ve durum destan konusu olabilir.

10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ

1. Âşık denilen saz ozanlarının bağlama eşliğinde çalıp söyledikleri şiirlerdir.

2. Âşıklar, genel olarak gezgindir, bağlamaları omuzlarında diyar diyar gezerler.

3. Âşık tarzı halk şiirinde dinî ve tasavvufî konulara yer verilmez.

4. Aşk, özlem, ayrılık, gurbet, ölüm ve doğa, bu şiirin işlediği temel konulardır.

5. Âşıklar şiirlerini bağlama eşliğinde, özel bir ezgiyle ve irticalen (herhangi bir ön hazırlık yapmadan) söylerler.

6. Âşıkların büyük bölümü eğitim görmemiş, halktan insanlardır. Şehir kültürüyle içli dışlı olmamışlardır.

7. Âşık şiirinde dörtlük birimi ve hece ölçüsü kullanılır. Yarım ve cinaslı uyak yaygındır. 17. yüzyıldan sonra beyit birimi ve aruz ölçüsünü kullanan şairlere de rastlanır.

8. Âşıkların şiirlerinin toplandığı defterlere "cönk" denir.

10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - MANİ ve TÜRKÜ

MANİ

1. Genel olarak hecenin 7'li kalıbıyla söylenir.

2. Dört dizeden oluşan tek dörtlüktür, ancak dize sayısı daha çok olan manilere de rastlanır.

3. Manilerin uyak düzeni (aaba) biçimindedir.

4. Manilerde aşk, ayrılık, gurbet, özlem, doğa, düğün, bayram vb. konular işlenir.

5. Manilerde asıl anlatılmak istenen duygu ve düşünce son iki dizede dile getirilir. İlk iki dize uyağı tamamlamak üzere kurulan doldurma (boş) sözlerden oluşur.

6. Manilerin kendine özgü bir ezgisi vardır.

7. Düz mani, Kesik mani, Artık mani, Deyiş (Karşılık) mani olmak üzere dört çeşit mani vardır.

TÜRKÜ

1. Türküler birbirinden farklı ezgilerle söylenir. Türküler genellikle anonimdir, ancak söyleyeni belli olan türküler de vardır.

2. Türküler iki bölümden oluşur. Birinci bölümde türkünün asıl sözleri bulunur, buna bent adı verilir. İkinci bölüm ise her bendin sonunda tekrarlanan nakarattır, bu bölüme bağlama ya da kavuştak bölümü denir.

3. Türküler hecenin farklı kalıplarıyla söylenir. Genellikle yedili, sekizli ve on birli hece kalıpları kullanılmıştır.

4. Türkülerin konuları oldukça geniştir. Aşk, günlük olaylar, kahramanlıklar ve savaşlar, gurbet, özlem, ayrılık acısı türkülerin belli başlı temalarını oluşturur.

10. SINIFLAR TÜRK EDEBİYATI - ANONİM HALK ŞİİRİ

1. Anonim halk şiiri ürünleri, ağızdan ağza dolaşan ortaklaşa ürünlerdir.

2. Anonim ürünlerin de ilk söyleyeni mutlaka vardır; ancak bu ilk söyleyenler zamanla unutulmuştur.

3. Ezgiyle iç içe olan bu ürünler hece ölçüsüyle ve dörtlük nazım birimiyle söylenmiştir.

4. Şiirlerde genellikle yarım uyak kullanılmıştır.

5. Genellikle aşk, doğa, ölüm, özlem, yiğitlik, toplumsal yaşam gibi konular işlenmiştir.

6. Bu şiirin en önemli nazım biçimleri mani ve türküdür. Bunun yanında ninni ve ağıt da bu şiir geleneğinin içinde yer alan ürünlerdir.